در جوار شاهراه اصفهان به نطنز-کاشان در روستایی تاریخی به نام ابیازن از توابع شهر گنبد های فیروزه ای، نطنز، امامزاده ای به نام شاه سلطان حسین علیه السلام، آرام گرفته که بنابر روایات و زیارت نامه های معتبر، فرزند امام هادی (ع) است. قدمت بنای فعلی به عصر صفویه برمی گردد و دارای گنبدی دوپوش و فیروزه رنگ است که از کف ۲۰ متر ارتفاع دارد. مساحت صحن امامزاده و زیارتگاه ۷۰۰ متر مربع می باشد. در ضلع شمالی صحن زیارتگاه، جهت رفاه حال زائرین، ۱۲ باب زائرسرا ساخته شده است. همچنین در ضلع غربی صحن زیارتگاه مسجد و شبستانی به مساحت ۶۰۰ متر مربع احداث شده است. در داخل حرم ضریحی فلزی از جنس آهن در ابعاد ۲×۲ متر روی سنگ مزار امامزاده قرار گرفته است. دیوارهای حرم تا سقف نقاشی شده که قدمت آن به دوران صفویه رسیده و در دوران قاجار مرمت و بازسازی و تکمیل گردیده است. این زیارتگاه با توجه به موقعیت جغرافیایی و قرار داشتن در مسیر راه اصفهان، کاشان مورد توجه زائرین و مسافرین است.

موقعیت مکانی
این امامزاده در ۱۴ کیلومتری شهر نطنز در منطقه ابیازن واقع شده است.

افوشته بخش حاکم نشین نطنز در روزگاران گذشته بوده که در جنوب محله تاریخی نطنز قرار دارد. افوشته دارای پنج محله است: محله بالا، محله باغباد، محله سادات یا میرسید، محله دیزآب، محله پایین. بیشتر آثار افوشته توسط شخصی به نام سید واقف در قرن نهم ساخته شده است. این محله تاریخی و زیبا، تاریخی عظیم و منحصر به فرد را با خود یدک می ‌کشد که نشان دهنده آن است که این محله آرام و ساکت، روزگاری منطقه ‌ای بزرگ و مهم بوده است. قرارگیری خانه سورگاه، مقبره سید حسن واقف، مقبره میرسید واقف، حمام، شربت ‌خانه، آب انبار، مسجد، حسینیه و خانقاه در کنار هم در فاصله چند متری از یک‌دیگر، گواه این ادعا است. اینک به معرفی این آثار می پردازیم

خانه سورگاه افوشته
خانه سورگاه در محله افوشته نطنز، بر روی تپه‌ ای مشرف بر حسینیه افوشته قرار دارد که چشم اندازی بسیار زیبا و سرسبز از محله زیبای افوشته را زیر پای خود دارد. خانه سورگاه متعلق به دوره تیموری است، این بنا از شمال و شرق به حسینیه افوشته، از جنوب به آب انبار افوشته و از غرب به باغات سرسبز این محله منتهی می ‌شود. رسم‌ بندی، تزئینات داخلی و پی ‌های مستحکم این بنا بر روی بستر سنگی بزرگ، نشان دهنده استحکام و قدمت تاریخی این بنا دارد. این بنا مکانی برای پذیرائی از میهمانان سید حسن واقف بوده، همچنین زمانی که وی، تبلیغ مذهب تشیع را آغاز کرد، از این مکان به عنوان تجمع و مکانی برای مشورت با دیگران استفاده می کرد.

مقبره سید حسن واقف
آرامگاه سید حسن الحسینی مشهور به سید واقف دارای برجی مرتفع و هشت ضلعی با گنبد دوپوش و فیروزه رنگ و زیبا است که بر روی تپه ‌ای مشرف بر محله افوشته قرار گرفته است.

بقعه میر سید
سومین اثر از این ۹ اثر منحصر به فرد افوشته، در شمال شرقی این محل بر فراز تپه‌ ای کم ارتفاع حد فاصل بین محله میرسید و محله دیزآب قرار دارد که آرامگاهی بزرگ با طرحی جالب و زیبا مشهور به گنبد میرسید است. بنا که رو به جنوب شرقی دارد هشت ضلعی و محیط آن بالغ بر ۲۰ متر است. این ساختمان ۲ طبقه دارای ۸ صفه در هر طبقه است که صفه‌ های فوقانی از طریق غلام گردش ‌ها به هم ارتباط دارند.  گنبد فیروزه فام که دارای پوشش کاشی با اشکال هندسی است، ساقه آن دارای کتیبه ای به عرض ۲.۳ متر و حاوی ۱۲ سوسن شامل نام ۱۲ امام به خط کوفی درشت می ‌باشد که در متن کاشی‌ های معرق طرح ریزی شده است. گنبد میر سید متعلق به قرن نهم هجری قمری بوده و در تاریخ ۰۸/۰۷/۱۳۵۲ به شماره ۹۵۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

حمام
حمام افوشته که در جنوب غرب ساختمان خانقاه در محله افوشته قرار دارد متعلق به قرن ۹ هجری است و توسط سید واقف ساخته شده است. این حمام در سطحی پایین ‌تر از کوچه قرار گرفته و با پاگردی قبل از ورودی و پله،‌ به هشتی کوچکی وارد می شود که سنگ نوشته ‌ای به دیوار مقابل در ورودی نصب شده است. صفه ‌های رواق جنوب غربی حدود ۵۰ سانتی متر از کف رواق بالاتر قرار داشته و در وسط هر ۳ رواق، حوض آب کم عمقی با دیواره و فواره سنگی دیده می شود. حوض میانی به صورت کثیرالاضلاع هشت ضلعی و دو حوض دیگر به صورت شش ضلعی است و سقف همه قسمت‌ های حمام از نوع طاق ضربی گنبد دار بوده که بلندتر از سطح کوچه قرار گرفته است. در سه جبهه رختکن شمال شرقی آن سه شاه نشین یا صفه به ارتفاع پنج سانتی متر از کف رواق قرار دارد که صفه شمال شرقی به صورت محرابی پنج ضلعی است. حمام افوشته با شماره ۱۶۹۵ مورخ ۱۷/۰۹/۱۳۶۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

شربتخانه
شربت‌ خانه در پشت حمام افوشته قرار گرفته و تک بنایی است کم نظیر که به صورت ساختمانی با فضای مرکزی چهارگوش با دو گوشوار هشت بر و ۲ گوشواره شش بر در ۴ گوش آن و ۴ ایوان در ۴ جبهه آن به چشم می ‌خورد که بی ‌تردید از ارزشمندترین اثر تاریخی نطنز از نظر هنری است و مربوط به دوره تیموری است. بنای اولیه ۲ طبقه بوده و بر فراز طبقه دوم گنبدی وجود داشته و فضای داخلی اتاق مرکزی را تزئینات گچبری و نقاشی ‌های برجسته تا ارتفاع ۱.۲متر از دیوار پوشانده که در نوع خود بی‌ نظیر است. از طبقه دوم جز دیوارى کوتاه با پوشش کاشیهاى شش بر و جاى حوضى کوچک چیز دیگرى بجاى نمانده بود که در تعمیرات اساسى اخیر جاى حوض صاف گردید و بام به صورت یکپارچه درآمده است. طبقه دوم تا پایان دوران قاجار نیز برپا بوده و دزدان محلى آنجا را مخفى گاه اموال ربوده شده قرارداده بوده اند که پس از مدتى موضوع آشکار و به دستگیرى آنان مى انجامد. حوض طبقه دوم که بر وسط سقف اول یا بام فضاى مرکزى بنا گردیده بود طرحى شبیه حوض موجود در ایوان ساختمان عالى قاپو اصفهان داشته و به احتمال زیاد آب آن از طریق لوله هاى سفالین (بگویش محلى تنبوشه) ازقنات هودجه که درمحله بالاى افوشته جریان داشته تامین مى گردیده است (این قنات از اکثر خانه هاى محله بالا گذشته و پس از دور زدن مسجد افوشته به استخر مربوطه واقع در سورگاه، خانه بروجردى و اسعد واقفى مى ریخته است) و به گفته سالمندان افوشته به هنگام ساخت منبع آب جهت حمام افوشته آثارى از لوله هاى سفالین که در جهت شربتخانه امتداد داشته مشاهده شده است.

آب  انبار
از دیگر آثار تاریخی افوشته نطنز آب ‌انبار آن است که در محدوده جنوب شرقی این شهر است و مقابل ورودی غربی حسینیه تاریخی ۶۰۰ ساله این محله قرار دارد. سردر این بنای ساخته شده در عصر محمدشاه قاجار شامل طاقی رومی به بلندی ۸,۴ متر و دهانه ۵ متر است که در دو طرف آن ۲ سکو از جنس سنگ مرمر دیده می‌ شود. سه جبهه داخل ورودی این آب‌ انبار از کف سکوها دارای تزئینات کاشی ‌کاری است که وسط این کاشی‌ ها را عبارت قال رسول ‌الله به خط ثلث سفید پر کرده است. بالای کاشی ‌کاریهای ۳ جبهه به فاصله تقریبی ۱۰ سانتی ‌متر یک کتیبه کاشی کمربندی به عرض ۱۸ سانتی ‌متر آغاز می‌ شود که سه جبهه را دور می ‌زند ولی بخش غربی آن فرو ریخته و متن کتیبه به خط ثلث سفید در زمینه آبی است که حدیثی از پیامبر درباره اکرام و یاری سادات نقل می ‌کند. آب انبار از کف کوچه تا محوطه شیر آب جمعا دارای ۳۳ پله سنگی است به بلندی هر کدام حدود ۳۵ سانتی ‌متر یا بیشتر است و سطح خارجی مخزن آن دارای گنبدی بدون ساقه با ۲ بادگیر نیمه خراب است. این بنا حدود ۲۰۰ سال قدمت دارد. در متن کاشیکاریهای این بنا نام بانی و تاریخ ساخت مشخص نیست ولی گفته شده که این آب انبار همراه با ۶ آب انبار دیگر در روستاهای طامه، ابیازن، خفر، چیمه، کمجان و برز را حاج ابوالقاسم طامه ‌ای در زمان محمد شاه قاجار ساخته است.

مسجد
مسجد جامع افوشته در بین درختان و باغستان ‌های سرسبز محله در بین دیگر آثار تاریخی افوشته قرار گرفته و محیطی بسیار آرام و زیبا را تداعی می ‌کند. مسجد جامع افوشته که با خشت و آجر و گچ بنا شده و فاقد هرگونه تزئیناتی چون کاشی ‌کاری و گچبری است، در اوایل قرن نهم هجری قمری بنا گردیده است. در کتیبه تنکه بخش بالای در کوچک چوبی آن در متن گل و بوته های منبت جمله‌ های صاحبه و مالکه السید حسن فی رمضان السنه احدی و ثلاثین و ثمانمائه  به سال ۸۳۱ هجری قمری  کنده کاری شده و چنانچه تاریخ ساخت در را برابر با زمان پایان گرفتن ساختمان مسجد بدانیم، می ‌توان گفت که این بنا، پس از ساخت گنبد یعنی سال ۸۲۸ به بعد آغاز و به سال ۸۳۱ پایان گرفته است. مسجد دارای ۲ در ورودی یکی در سمت قبله و دیگری در سمت حسینیه است و شبستان مسجد متشکل از ۳ قسمت می ‌باشد که شامل قسمت میانی و بخشهای جنبی است. قسمت میانی به ابعاد ۷ در ۳۵ متر و روی هم شامل ۴ طاق رومی برجسته و گود نسبتا مرتفع بوده که سقف نزدیک محراب دارای مقرنس گچی ساده است. بخش ‌های جنبی در زمان گذشته ۲ طبقه بوده و ورودی آنها یکی در هشتی پشت سردر از طریق پله‌ بام و دیگری در انتهای راهرو یا دالان سمت غرب قرار داشته که هنوز پلکانی چند از آن به ‌جای مانده است و هر ۲ قسمت از طریق ۲ درگاه که اکنون تیغه شده میانی به چشم می خورد. اگر بخواهیم اطلاعات دقیق ‌تری نسبت به در مسجد داشته باشیم باید بگوئیم با توجه به مشابهت منبت ‌کاری این دو در به نظر می ‌رسد که هر ۲ توسط استاد علی نجار نقار ساخته شده باشد و با توجه به اینکه در متن کتیبه از مالکیت شخصی درها صحبت شده، احتمالا این درها از جای دیگری به این مسجد منتقل شده‌ اند.

حسینیه
حسینیه افوشته نطنز که از موقعیت مکانی ممتاز برخورداراست مانند نگین انگشتری، مجموعه‌ای از آثار تاریخی افوشته، مانند سردر خانقاه سید واقف، مسجد جامع افوشته، خرابه‌ های شبستان بزرگ آن و باقی ‌مانده ساختمان‌ های قدیم سورگاه را به گرد خود آورده است. این حسینیه، مربع شکل و مساحت آن در حدود ۸۳۵ متر مربع بوده و از بناهای زمان قاجار است و مبین آن است که به سال ۱۲۶۸ هجری قمری برابر با سال چهارم پادشاهی ناصر الدین شاه قاجار این تکیه بنا شده است. این حسینیه هم اکنون نیز در ماه ‌های محرم و صفر مملو از جمعیت است. در دهه اول محرم، در این حسینیه مراسم تعزیه خوانی با حضور اساتید برجسته تعزیه در ایران اجرا می ‌شود.

سردر خانقاه
آخرین اثر از این محله، سردر خانقاه افوشته است که خانه ‌ای را که سید واقف در سال ۸۴۹ هجری قمری برای سکونت خویش احداث کرده بود در زمان وقف دارایی خود، به سال ۸۵۷ هجری قمری آنرا نیز در دایره شمول وقف قرار داد و خانقاه حسینی نامید که از آن پس بدین نام مشهور شد. قسمت‌های مختلف این بنا شامل سردر یا جلوخان، در خانقاه و حیاط خانقاه است و جلوخان که به سردر خانقاه مشهور است به عرض دهنه ۴.۷ متر با ۲ سکو به عرض ۶۸ و بلندی ۷۰ سانتی متر در طرفین راهروی ورودی آن است. سقف این جلوخان بسیار بلند و از نوع طاق ضربی آجری با تزئینات مقرنس گچی بوده و ۳ جبهه داخلی آن از کاشی ‌های معرق با نقوش گوناگون پوشیده شده است.

سایر جاذبه های افوشته
قنات های این منطقه نیز بسیار جالب توجه است و شامل قنات افوشته یا کوره، قنات بلبل، قنات باغباد، قنات امام (چشمه امام)، قنات صابونی یا شیشه گرخانه، قنات دیزآب، قنات رفیع و قنات زین الدین است. آثار تاریخی این منطقه نیز شامل مسجد جامع، حسینیه، جایگاه هیئت اباالفضل، سردر خانقاه سید واقف، آب انبار، حمام، شربت خانه یا چهارصفه، دالان محله سادات، سرداب محله سادات، سورگاه، گنبد میر سید، خانه انتخاب السلطان، گنبد سید واقف، قلعه باغباد، مسجد باغباد، بقعه بابا شیخ علی، حمام محله پایین، مسجد عبدالله خان، مسجد غیاث، خانه میرزا محمود وزیر، خانه میرزا نصرالله خان، عصارخانه حاجی محمد رضا انصاری، عصارخانه عبدالرسول، عصارخانه حاجی آقا حقیقی، چنار کهنسال آسیاب تل مصلی، بقایای چند آسیاب آبی می باشد که به معروفترین آنها اشاره کردیم.

آرامگاه سید حسن الحسینی مشهور به سید واقف دارای برجی مرتفع و هشت ضلعی با گنبد دوپوش و فیروزه رنگ و زیبا است که رهگذران را به بالای تپه می‌ کشاند. تپه ای را که بقعه در آن واقع شده حصاری خشتی و قدیمی و ضخیم محصور کرده که به مرور زمان، قسمتی از حصار و آثار قلعه آن تخریب و به جای آن مدرسه ای ساخته شده است. کتیبه ساقه گنبد به خط کوفی بنا شده و موقعیت بنایی بقعه چنان بوده که اگر از بالای بام یا پایین دیوار آن به طرف شمال شرقی نگاه کنید، محله افوشته و باغستان ‌های آن در گودالی به نظر می ‌رسد و در مسافت ‌های دور دست کوهستان‌ هائی که در سراشیبی رو به کویر قرار دارد ابهت و عظمت فراوان به این محل می ‌بخشد. گنبد به صورت برجی ۸ ضلعی آجری و فاقد تزئینات کاشی ‌کاری و گچبری بوده و طول هر یک از اضلاع خارجی آن در حدود ۳.۵۷ متر و هر ضلع دارای طاق ‌نمای جناقی تزئینی است که عرض طاقنما ۲.۲۵ متر است. گنبد که رو به شمال شرقی دارد دارای ایوانی است به ابعاد ۲.۵ در ۳ متر با طاق رومی نسبتا مرتفع که بلندی آن تا هره در حدود ۷ متر است. دیوارهای ایوان نیز در طرفین هر یک دارای ۲ طاق‌ نمای تزئینی در ۲ مرتبه بوده که طاق‌ نمای پایینی به عرض ۸۳ سانتی ‌متر و طاق ‌نمای بالایی که در حدود ۱ متر بالاتر قرار گرفته دارای عرض دهنه‌ ای در حدود ۱ متر است. ورودی گنبد که در انتهای ایوان قرار دارد در حدود ۶۰ سانتی ‌متر از کف ایوان بلند تر و دارای طاقی هلالی شکل با عرض دهنه ۱.۳۳ متر بوده و محیط ساقه گنبد در حدود ۲۱.۵ متر و ارتفاع ۲.۵ متر است. شکل داخلی گنبد عبارت است از یک ۸ ضلعی با طول هر ضلع ۲.۶ متر که هر یک از اضلاع با طاق‌ نماهایی تزئین یافته و سقف گنبد در پایه ۸ ضلعی و اندکی بالاتر به ۱۶ طاقچه کوچک گنبدی نیمکره شکل تقسیم می ‌شود و سپس دایره ‌ای بر آنها استوار شده که قاعده و پایه گنبد بقعه است.

پیرامون زندگینامه سید حسن الحسینی یا همان سید حسن واقف، باید گفت که در سال ۷۸۶ هجری قمری، خداوند فرزندى به میر شرف الدین حسین فرزند ابومحمد افوشته ‌اى عطا فرمود که نامش را سید حسن نهادند و سپس به تاج الدین ملقب شد. چون دوران خردسالى را پشت سر نهاد پدر، او را به مکتب پیر روشن ضمیر بابا شیخ على عارف بزرگوار نطنز رهنمون گردید تا به کسب علوم متداول زمان بپردازد و به عالم بى پایان عرفان نیز آشنایى حاصل کند. زمانى چند سپرى شد، سید حسن چون ستاره ‌اى در مکتب استاد درخشید و علاوه بر دانش‌ هاى معمول زمان، در عرفان نیز پیشرفت کرد و به مقام والایى رسید. وی ازدلبستگی ‌هاى دنیوى چشم پوشید و تمام دارایى خود را به سال ۸۵۷ هجرى قمرى وقف کرد و مردم زمان نیز کارهاى خیر او را معرف او قرارداده و به سید واقف مشهور شد. سید واقف با یازده واسطه به امام سجاد (ع) نسب مى‌ رساند و سید حسن حسینى یا تاج الدین حسن به‌ طور آشکار به تبلیغ مذهب تشیع پرداخت و براى اینکار نه تنها از وجود سخنرانان بهره گرفت، بلکه تبلیغ تشیع را با صرف هزینه زیاد، با پذیرایى از مردم توام ساخت. نکته جالب توجه اینجا است که سید واقف در جوانى، یعنى در سن ۴۲ سالگى آرامگاهى براى خود بنا کرد و ۳  سال پس از ساخت آرامگاه، مسجد افوشته را ساخت و سالیانى چند سپرى شد تا سید واقف به دوران کهنسالى ‌رسید. در این زمان که بیشتر خواست ‌هاى معنوى و نیات خداپسندانه خود را برآورده شده دید به فکر احداث خانه اى برای سکونت خود افتاد و چه بسا که به هنگام نهادن نخستین سنگ بنا سرنوشت بعدى خانه را منظور نظر داشته و اکنون از این خانه تنها سردر خانقاه وی در حسینیه افوشته نطنز باقی مانده است. هم اکنون مجموعه تاریخی افوشته نطنز از قرار گیری نه اثر تاریخی زیبا در کنار هم تشکیل شده است. از آثار باقی مانده علاوه بر بقعه سید واقف می‌ توان به  مسجد جامع افوشته، خانقاه، حمام افوشته، شربت خانه و وقفنامه اشاره کرد.

موقعیت مکانی
نطنز، خیابان شهید مطهری، محله افوشته